Aby odpowiedzieć na tak postawione pytanie, należałoby zastanowić się nad definicją słowa wolontariusz oraz kwestiami uregulowań jakie związane są wolontariatem w Polsce.

Każdy z nas ma własne skojarzenia ze słowem wolontariat - często jest to zapamiętany obraz zbiórki żywności, ubrań i środków czystości dla osób biednych, poszkodowanych np. w czasie odwiedzających nasz kraj powodzi. Są to również skojarzenia z pomocą osobom chorym, niepełnosprawnym, dzieciom zaniedbanym, którym udzielana jest pomoc w np. nauce, organizacji czasu wolnego. Zdajemy sobie również sprawę z wieloletniej tradycji pracy społecznej w Polsce, powszechnie znane są chociażby nazwiska Janusza Korczaka, Henryka Jordana, a ze współczesnych nam Janiny Ochojskiej, Jerzego Owsiaka.

Wolontariat w Polsce, we współczesnym tego słowa rozumieniu, funkcjonuje od początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku. W roku 1993 r. powstało w naszym kraju, w Warszawie Centrum Wolontariatu i była to pierwsza tego typu placówka w Polsce. Zgodnie z przyjętą przez Centrum Wolontariatu definicją:

wolontariat -  to bezpłatne, dobrowolne, świadome działanie na rzecz innych, wykraczające poza więzi rodzinno-koleżeńsko-przyjacielskie. Rozróżniamy różne rodzaje wolontariatu: bezterminowy, krótkoterminowy, jednorazowy, okresowy, indywidualny, grupowy itd.;

wolontariusz - to każda osoba fizyczna, która dobrowolnie, ochotniczo i bez wynagrodzenia wykonuje świadczenia na rzecz organizacji i instytucji i osób indywidualnych wykraczając poza więzi koleżeńsko-rodzinne.

Status prawny wolontariusza uregulowała Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. Nr 96, poz. 873, z późn. zm.). Zgodnie z art. 2 ust. 3 ustawy wolontariuszem jest osoba, która ochotniczo i bez wynagrodzenia, wykonuje świadczenia na rzecz korzystających.

Wolontariusz nie jest pracownikiem, ponieważ za wykonanie świadczenia na rzecz korzystającego nie pobiera wynagrodzenia i wykonuje je na podstawie porozumienia wolontariackiego, a nie umowy o pracę. Świadczenie wolontariusza nie jest wliczane do stażu pracy, nie będzie również wpływało na jego przyszłe uprawnienia pracownicze, np. na długość przysługującego urlopu wypoczynkowego. Okres wykonywania prac w charakterze wolontariusza nie ma wpływu na uzyskanie prawa do renty lub emerytury ani na wysokość tych świadczeń, ponieważ nie jest on zaliczany do okresów składkowych ani do okresów nieskładkowych.

Wolontariuszami mogą zostać być zarówno osoby pełnoletnie, jak i niepełnoletnie w przypadku których wymagana jest pisemna zgoda opiekuna prawnego, a także cudzoziemcy legalnie przebywający na terenie Polski, którzy nie muszą do tego rodzaju aktywności posiadać pozwolenia na pracę w Polsce.

Nie ma też żadnych przeciwwskazań aby pracę wolontariuszy świadczyły osoby bezrobotne i poszukujące pracy. Bezrobotny, który zostaje wolontariuszem nie traci prawa do zasiłku. Zgodnie z przepisami ustawy art. 2 ust. 2 ustawy z dnia 20 kwietnia2004 r . o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (t.j. Dz.U.z 2008 r. Nr 69, poz. 415, z późn. zm.), wykonywanie przez wolontariuszy świadczeń odpowiadających świadczeniu pracy na zasadach określonych w przepisach ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie nie stanowi przeszkody do nabycia oraz posiadania statusu bezrobotnego, jeżeli wolontariusz przedstawi właściwemu powiatowemu urzędowi pracy porozumienie z korzystającym, jednak nie zwalnia z obowiązków, jakie nakłada na bezrobotnego ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Wolontariusz w dalszym ciągu jest osobą niezatrudnioną i niewykonującą innej pracy zarobkowej oraz jest zdolny i gotowy do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym w danym zawodzie lub służbie. Osoba bezrobotna może więc podpisać porozumienie i stać się wolontariuszem bez utraty uprawnień wynikających ze statusu bezrobotnego. Z kolei wolontariusz może się zarejestrować jako bezrobotny i korzystać z zasiłku, oczywiście jeśli spełnia wszystkie warunki wynikające z ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy.

Wątpliwość budzi natomiast sytuacja wyjazdu bezrobotnego, będącego wolontariuszem za granicę w celu świadczenia pracy na rzecz korzystającego z którym podpisał porozumienie. Bezrobotny pobierający zasiłek ma bowiem obowiązek zgłaszania się do właściwego powiatowego urzędu pracy w wyznaczonych terminach w celu potwierdzenia swojej gotowości do podjęcia pracy i uzyskania informacji o możliwościach zatrudnienia lub szkolenia (art. 33 ust. 3 ustawy). Wolontariusza, który jest bezrobotnym, nie można z tego obowiązku zwolnić, ponieważ podlega on takim samym przepisom jak pozostali bezrobotni. Zgodnie z art. 33 ust. 4, starosta pozbawia statusu bezrobotnego osobę, która nie stawiła się w powiatowym urzędzie pracy w wyznaczonym terminie i nie powiadomiła w okresie do 5 dni o uzasadnionej przyczynie tego niestawiennictwa. Pozbawienie statusu bezrobotnego następuje na okres 3 miesięcy od dnia niestawienia się w powiatowym urzędzie pracy. Bezrobotny, który w okresie krótszym niż 30 dni przebywa za granicą lub pozostaje w innej sytuacji uniemożliwiającej gotowość do podjęcia zatrudnienia, nie zostaje pozbawiony statusu bezrobotnego, jeżeli zawiadomił o tym powiatowy urząd pracy. Zasiłek za ten okres nie przysługuje.

W myśl ustawy "korzystającymi" czyli podmiotami uprawnionymi do podpisywania porozumień z wolontariuszami są fundacje, stowarzyszenia, związki wyznaniowe, kościoły czyli organizacje pozarządowe i podmioty prawne działające na rzecz pożytku publicznego. Pracując dla organów administracji publicznej i podległych im jednostek, wolontariusz może wykonywać tylko zadania związane z prowadzoną przez nie działalnością w sferze pożytku publicznego, nie zaś działalnością gospodarczą (zarobkową).

Zgodnie z Art. 4 Ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie strefa zadań publicznych, obejmuje zadania w zakresie:

1. pomocy społecznej, w tym pomocy rodzinom i osobom w trudnej sytuacji życiowej oraz wyrównywania szans tych rodzin i osób;
2. działalności na rzecz integracji i reintegracji zawodowej i społecznej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym;
3. działalności charytatywnej;
4. podtrzymywania i upowszechniania tradycji narodowej, pielęgnowania polskości oraz rozwoju świadomości narodowej, obywatelskiej i kulturowej;
5. działalności na rzecz mniejszości narodowych i etnicznych oraz języka regionalnego;
6. ochrony i promocji zdrowia;
7. działalności na rzecz osób niepełnosprawnych;
8. promocji zatrudnienia i aktywizacji zawodowej osób pozostających bez pracy i zagrożonych zwolnieniem z pracy;
9. działalności na rzecz równych praw kobiet i mężczyzn;
10. działalności na rzecz osób w wieku emerytalnym;
11. działalności wspomagającej rozwój gospodarczy, w tym rozwój przedsiębiorczości;
12. działalności wspomagającej rozwój techniki, wynalazczości i innowacyjności oraz rozpowszechnianie i wdrażanie nowych rozwiązań technicznych w praktyce gospodarczej;
13. działalności wspomagającej rozwój wspólnot i społeczności lokalnych;
14. nauki, szkolnictwa wyższego, edukacji, oświaty i wychowania;
15. wypoczynku dzieci i młodzieży;
16. kultury, sztuki, ochrony dóbr kultury i dziedzictwa narodowego;
17. wspierania i upowszechniania kultury fizycznej;
18. ekologii i ochrony zwierząt oraz ochrony dziedzictwa przyrodniczego;
19. turystyki i krajoznawstwa;
20. porządku i bezpieczeństwa publicznego;
21. obronności państwa i działalności Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej;
22. upowszechniania i ochrony wolności i praw człowieka oraz swobód obywatelskich, a także działań wspomagających rozwój demokracji;
23. ratownictwa i ochrony ludności;
24. pomocy ofiarom katastrof, klęsk żywiołowych, konfliktów zbrojnych i wojen w kraju i za granicą;
25. upowszechniania i ochrony praw konsumentów;
26. działalności na rzecz integracji europejskiej oraz rozwijania kontaktów i współpracy między społeczeństwami;
27. promocji i organizacji wolontariatu;
28. pomocy Polonii i Polakom za granicą;
29. działalności na rzecz kombatantów i osób represjonowanych;
30. promocji Rzeczypospolitej Polskiej za granicą;
31. działalności na rzecz rodziny, macierzyństwa, rodzicielstwa, upowszechniania i ochrony praw dziecka;
32. przeciwdziałania uzależnieniom i patologiom społecznym;
33. działalności na rzecz organizacji pozarządowych oraz podmiotów wymienionych w art. 3 ust. 3, w zakresie określonym w pkt 1-32.

Czym jest porozumienie o wolontariacie?

Porozumienie jest dokumentem będącym podstawą do podjęcia współpracy pomiędzy wolontariuszem a organizacją. Określa ono zakres, sposób wykonywania świadczeń oraz czas na jaki zostało zawarte. Porozumienie powinno też zawierać postanowienie o możliwości jego rozwiązania. Jeżeli świadczenie wolontariusza jest wykonywane przez okres dłuższy niż 30 dni porozumienie powinno zostać sporządzone na piśmie. W przypadku porozumień zawartych na okres krótszy niż 30 dni, mogą mieć one formę ustną. Porozumienie między korzystającym a wolontariuszem ma charakter cywilnoprawny. Oznacza to, że w sprawach nieuregulowanych ustawą zastosowanie mają przepisy Kodeksu cywilnego, a nie Kodeksu pracy.

Jakie są obowiązki instytucji zatrudniającej wolontariusza?

Organizacja zatrudniająca wolontariusza musi zapewnić mu bezpieczne i higieniczne warunki pracy oraz poinformować o łączącym się z wykonywaną przez niego pracą ryzyku dla zdrowia i bezpieczeństwa. Musi pokrywać koszty podróży wolontariusza, jeśli go gdzieś wysyła (chyba, że wolontariusz na piśmie zwolni organizację z tego obowiązku), a także inne koszty, jakie ponosi wolontariusz w związku z wykonywanymi obowiązkami. Musi poinformować wolontariusza o jego prawach i obowiązkach i na żądanie udzielać mu informacji na ten temat oraz zapewnić ubezpieczenie od następstw nieszczęśliwych wypadków. Wolontariusz może zażądać wydania przez organizację zaświadczenia o wykonywanej przez siebie pracy oraz poprosić o wydanie pisemnej opinii dotyczącej wykonywanych przez niego zadań.

Jaki są obowiązków wolontariusza?

Wolontariusz musi stosować się do postanowień zawartego porozumienia oraz sumiennie wykonywać obowiązki na rzecz danej organizacji. I choć wolontariusz nie otrzymuje za swoją pracę wynagrodzenia, nie może po prostu przestać przychodzić do organizacji, gdy mu się nie będzie chciało. Obowiązują go ustalenia zawarte w porozumieniu - znajduje się tam informacja jaki jest okres wypowiedzenia tego porozumienia dla obu stron.

Pierwszą polską placówka zajmująca się problematyką wolontariatu  było Centrum Wolontariatu, które powstało w roku 1993 przy Fundacji Biuro Obsługi Ruchu Inicjatyw Samopomocowych w Warszawie. Wielość i różnorodność podejmowanych przez Centrum działań spowodowała, że w roku 1996 powołane zostało do życia Stowarzyszenie Centrum Wolontariatu. Jego celem nadrzędnym jest pomoc osobom chcącym pracować na zasadzie wolontariatu w znalezieniu miejsca dla rozwijania swojej aktywności, a wszystkim zainteresowanym pomocą ze strony wolontariuszy wskazanie ludzi gotowych tą pomoc ofiarować. Stowarzyszenie jest członkiem Sieci Centrów Wolontariatu. Obecnie w skład Sieci wchodzi 16 placówek na terenie całego kraju, które prowadzą działalność w oparciu o wypracowane standardy funkcjonowania Centrum Wolontariatu.

Stowarzyszenie oferuje zainteresowanym, chcącym korzystać z pomocy wolontariuszy:

• wspólne organizowanie akcji z udziałem wolontariuszy;
• porady w zakresie koordynowania pracą wolontariuszy;
• informacje o tym, gdzie i jak szukać wolontariuszy;
• pomoc wolontariuszy w realizacji programów korzystającego.

Wolontariuszom zapewniona jest:

• pomoc w znalezieniu ciekawego miejsca pracy w oparciu o funkcjonowanie

Biura Pośrednictwa Pracy dla Wolontariuszy;

• przygotowanie do podjęcia aktywności;
• wsparcie w trudnych momentach.

Wszyscy zainteresowani mogą uzyskać niezbędne wsparcie w formie konsultacji, szkoleń, przedstawienia opracowanych dokumentów. W  Sieci Centrów Wolontariatu działa kilkanaście regionalnych oraz lokalnych Centrów Wolontariatu pełen wykaz Centrów znajduje sie w dziale - znajdź swoje centrum na stronie www.wolontariat.org.pl.

W województwie śląskim w bazie centrów wolontariatu znajdują się informacje na temat Regionalnego Centrum Wolontariatu w Katowicach, Centrum Wolontariatu w Gliwicach, Centrum Wolontariatu CRIS w  Rybniku, Studenckiego Centrum Wolontariatu w Bielsku-Białej, Centrum Wolontariatu w Cieszynie, Wolontariatu przy MOPS w Katowicach.

Cennym źródłem informacji dla zainteresowanych wolontariatem jest także internetowy portal fundacji i stowarzyszeń w Polsce. Wpisując na stronie www.bazy.ngo.pl miasto, w którym mieszkamy można  zobaczyć wykaz tego typu instytucji. W obrębie tego portalu znajduje się zakładka WOLONTARIAT www.wolontariat.ngo.pl, w której poza informacjami na temat wolontariatu zamieszczane są oferty dla wolontariuszy składane przez organizacje. Warto również zapoznać się ze stroną www.wolontariatslaski.pl  o regionalnym zasięgu.

Ludzie podejmujący pracę w charakterze wolontariuszy czerpią satysfakcję z tego, że mogą ofiarować swoją pomoc innym. Często wybierają działalność związaną z posiadanymi umiejętnościami zawodowymi np. udzielają porad prawnych, księgowych, administrują strony internetowe, tworzą projekty ulotek - ale także kwestują, pomagają organizować festyny, zajęcia plastyczne, fotograficzne. Odbiorcami pomocy często są osoby starsze, niepełnosprawne, dzieci - dla których niezwykle ważny jest czas im poświęcony, kontakt, rozmowa z drugim człowiekiem. Wolontariusz to jednak nie tylko osoba pracująca bezpośrednio z ludźmi, możliwa jest również praca np. w muzeum, ogrodzie botanicznym,  galerii, bibliotece, praca ze zwierzętami np. pomoc podczas hipoterapii.

Dla osób pozostających bez zatrudnienia lub samotnych często wolontariat to szansa na wyjście z domu, aktywne i pożyteczne spędzenie czasu, pomoc bliźnim. To także możliwość zdobycia nowych umiejętności i doświadczeń zawodowych (udokumentowanych stosownym zaświadczeniem wydanym przez korzystającego z pracy wolontariusza), nawiązanie nowych kontaktów. Powstało wiele organizacji niosących pomoc osobom bezrobotnym, w których w charakterze wolontariuszy pracują również osoby bezrobotne. Dla części z nich właśnie ta aktywność zaowocowała podjęciem pracy. Wolontariat to sposób na zdobycie doświadczeń i umiejętności, szansa na nawiązanie kontaktów - również zawodowych, które zaowocować mogą podjęciem zatrudnienia.

Opracowanie: Iwona Szostakowska

Centrum Metodyczne Poradnictwa Zawodowego

Artykuł powstał w oparciu o analizę:

• Ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie z dnia 24 kwietnia 2003 r.  (Dz. U. Nr 96, poz. 873, z późn. zm.)
• Poradnika Prawnego "Wolontariat w pytaniach i odpowiedziach" - wydanego przez Stowarzyszenie Centrum Wolontariatu
• Informatora dla Wolontariuszy "Pomaganie nakręca mnie" - wydanego przez Stowarzyszenia Centrum Wolontariatu
• Stron internetowych między innymi: www.wolontariat.org.pl; www.wolontariat.ngo.pl; www.wolontariatslaski.pl