W literaturze przedmiotu znajdziemy dwa sposoby patrzenia na karierę.[3] Pierwszy wiąże się ze strukturalną własnością zawodu (zajmowanie coraz to wyższych stopni w hierarchii zawodowej) lub organizacji (zajmowanie coraz to wyższych stanowisk w organizacji). Drugi koncentruje się na jednostce. W tym ujęciu kariera oznacza ogół zgromadzonych przez jednostkę stanowisk, prac, pozycji i doświadczeń zawodowych.[4] Odnosi się zatem do przebiegu życia zawodowego każdego z nas. Obejmuje: sukcesy i osiągnięcia zawodowe, historię zatrudnienia, rangę zajmowanych stanowisk, treść pełnionych funkcji oraz zdobyte kompetencje.[5] Jest zatem indywidualna, ściśle powiązana z potrzebami i oczekiwaniami każdej osoby.

Obserwując ścieżki życiowe i zawodowe różnych osób możemy wyróżnić trzy główne modele kariery zawodowej i zobrazować je za pomocą linii:[6]

1. Kariera wstępująca (ilustrowana linią wznoszącą się) - jest charakterystyczna dla osób zajmujących coraz wyższe stanowiska w hierarchii organizacyjnej lub zawodowej;
2. Kariera ustabilizowana (ilustrowana linią poziomą) - typowa dla osób, które po okresie wznoszenia się w początkowej fazie życia zawodowego, od pewnego momentu pełnią kolejno stanowiska znajdujące się na tym samym poziomie;
3. Kariera ilustrowana linią opadającą - charakteryzuje osoby, które w początkowej fazie drogi zawodowej zajmują coraz wyższe stanowiska, po czym w pewnym momencie następuje załamanie wiążące się z zajmowaniem coraz to niższych i mniej odpowiedzialnych stanowisk.

Powyższe modele odnoszą się do wykazu stanowisk zajmowanych przez daną osobę. Omawiając przebieg życia zawodowego warto, również zwrócić uwagę na inne istotne aspekty kariery. Są mini: perspektywa czasowa, cele, zakres zebranych doświadczeń, poziom i rodzaj zdobytych kompetencji, wielotorowość, satysfakcja, typowość, występowanie przerw, dynamika, cykle, bariery rozwojowe, planowy przebieg.[7]

Perspektywa czasowa oznacza uwzględnienie przeszłości (doświadczenie), teraźniejszości i przyszłości w planowaniu kariery zawodowej. Wymiar ten najbardziej widoczny jest u osób stojących u progu życia zawodowego, które nie mają doświadczeń zawodowych. W ich przypadku perspektywa czasowa wydaje się nieograniczona. Może też dotyczyć osób zwróconych wyłącznie ku przyszłości i zorientowanych na to, co w ich życiu dopiero może się zdarzyć, a które z jakichś powodów nie mogą lub nie chcą korzystać z dotychczasowego doświadczenia. Przykładem są osoby zmieniające zawód. Analizując własny przebieg rozwoju zawodowego warto zastanowić się: czy nasza kariera w proporcjonalnym stopniu uwzględnia przeszłość (doświadczenie), jak i przyszłość zawodową oraz czy orientacja na przyszłość odnosi się zarówno do przyszłości bliskiej, jak i odległej?

Kolejny wymiar kariery dotyczy celów - wyznaczania sobie tych, które chcemy osiągnąć oraz określenia kroków, jakie prowadzą do jego osiągnięcia. Rozpoznanie i skonkretyzowanie naszych zainteresowań, predyspozycji, potrzeb i oczekiwań wyznacza kierunek podejmowanych działań. Dlatego wskazane jest, aby przeanalizować własną drogę zawodowa i odpowiedzieć sobie na pytania: czy znamy cele, które zamierzamy osiągnąć oraz czy osiągnęliśmy stawiane sobie cele cząstkowe?

Z celami i ich realizacją wiąże się kolejny aspekt kariery - doświadczenie zawodowe. Jego zakres i charakter odgrywa istotną rolę w planowaniu rozwoju zawodowego. Różnorodność doświadczeń poszerza horyzonty, pozwala spojrzeć z różnych punktów widzenia. Analizując zakres własnego doświadczenia warto zastanowić się czy powiększa się on wraz z upływem czasu, jak szeroki zakres obejmuje czy jaki jest związek zdobytych doświadczeń z założonymi celami?

Wzrost doświadczenia zawodowego może wynikać z wielości zajmowanych stanowisk czy wykonywanych zawodów. Może też dotyczyć różnorodności zadań na jednym stanowisku. Zazwyczaj warunkuje poszerzanie wiedzy, doskonalenie umiejętności, a poprzez to umacnianie swojej pozycji zawodowej. Kolejnym wymiarem kariery jest zatem zakres i poziom kompetencji. Nie musi on łączyć się z poziomem i rodzajem zajmowanych stanowisk. Osoba może cały czas zajmować takie samo stanowisko, jednak jej praca wymaga stałego doskonalenia zawodowego. Analizując własną ścieżkę rozwoju zawodowego warto odpowiedzieć sobie na pytania: czy przyrost kompetencji jest jej stałym elementem oraz jakiego typu są to kompetencje (uniwersalne, specjalistyczne)?

Doświadczenie zdobywane przez nas w ciągu życia może być też gromadzone jednotorowo lub wielotorowo. Z wielotorowością mamy do czynienia np. w przypadku osób zajmujących kierownicze stanowiska, do obowiązków których należy praca merytoryczna oraz zadania wynikające z funkcji kierowniczej. Dokonując analizy własnego doświadczenia należy zwrócić uwagę czy jest ono zdobywane w sposób jednotorowy czy wielotorowy. Jeśli wielotorowo to jakie zawiera wątki?

To, co robimy powinno być dla nas satysfakcjonujące. Aspekt ten uwzględnia kolejny wymiar - satysfakcję. Analizując własny bieg życia zawodowego warto odpowiedzieć sobie na pytania: co przynosi nam satysfakcję oraz czy obecna sytuacja zawodowa jest dla nas satysfakcjonująca?

Wymiar typowości kariery odnosi się do kariery przebiegającej zgodnie przyjętym wzorem, standardem zawodu, społeczności czy często spotykanej. Brak typowości może wynikać z nietypowości osoby (np. osobowości, uzdolnień, planów) czy nietypowości warunków. Analizując przebieg własnej drogi zawodowej wskazane jest, aby odpowiedzieć sobie na pytania: na ile typowy przebieg ma nasza kariera oraz jakie wnioski można wyciągnąć z jej typowości lub nietypowości (mając na uwadze cele i plany kariery)?

Z typowością lub jej brakiem łączy się kolejny aspekt kariery - występowanie przerw w przebiegu kariery. Jest ono charakterystyczne dla kobiet przerywających pracę w celu zajęcia się wychowaniem dzieci; osób, które w okresie pomiędzy zatrudnieniem długo pozostają bez pracy czy osób pracujących dorywczo. Warto zastanowić się na ile typowy przebieg ma nasza droga zawodowa i czym spowodowane są ewentualne nietypowości.

Kolejny wymiar kariery dotyczy dynamiki. Dynamika oznacza tempo, rutynę i zakres zmian zachodzących w życiu zawodowym. Analizując przebieg własnej drogi zawodowej dobrze jest zwrócić uwagę: czy występują zmiany, a jeśli tak to jaki jest charakter tych zmian (przypadkowy, racjonalny)?

Obserwacje wielu karier zwracają także uwagę na ich cykliczny charakter. Ta cykliczność odnosi się do prawidłowości wynikających z kolejno po sobie następujących etapów życia zawodowego. Może wyrażać się zgodnie z rytmem aktywność - odpoczynek, kiedy po okresach wzmożonego wysiłku następują okresy ograniczenia aktywności. Przykładem zawodu o wyraźnie widocznym cyklicznym charakterze jest zawód nauczyciela. Analizując przebieg własnej drogi zawodowej wskazane jest aby odpowiedzieć sobie na pytania: czy w da się w nim odnaleźć jakieś cykle, a jeśli tak to jak możemy wykorzystać tę informację w dalszym rozwoju zawodowym?

Na naszej drodze zawodowej czasami pojawiają się przeszkody czy ograniczenia. Dlatego analizując własny przebieg życia zawodowego warto uwzględnić kolejny wymiar - bariery rozwojowe. Ich źródła mogą mieć charakter wewnętrzny tj. tkwić w samej osobie (jej preferencjach zawodowych, uzdolnieniach, lękach) lub charakter zewnętrzny (np. brak firm o interesującym nas profilu, co znacznie utrudnia zmianę pracy). Patrząc wstecz na własną drogę zawodową warto zastanowić się: czy napotykamy na niej na ograniczenia (wewnętrzne i/lub zewnętrzne), a jeśli tak, to które z nich i w jaki sposób możemy przezwyciężyć?

Ostatnim wspomnianym aspektem kariery jest jej planowy przebieg. Wymiar ten typowy jest dla zawodów, które cechuje ograniczenie czasowe. Przykładem są kariery sportowców czy modelek, gdzie warunki fizyczne wpływają na czas wykonywania zawodu. Dlatego wykonując dany zawód, wskazane jest, any przygotować się do tego i przygotować się na ten moment swojego życia.

Reasumując, nie ma jednego sprawdzonego modelu kariery. Każdy z nas ma bowiem inne potrzeby, pragnienia czy oczekiwania. Dlatego planując karierę zawodową ważne jest, aby zastanowić się co kariera oznacza dla mnie? Czy kariera to awans, rozwój zawodowy, realizacja coraz to nowych celów czy może stawianie sobie wyzwań. Nie ma dobrych i złych odpowiedzi. Mając świadomość, co jest dla nas istotne możemy wytyczać cele i kroki prowadzące do ich realizacji. Analizując dotychczasową ścieżkę zawodową wskazana jest refleksja czy jest ona zgodna z naszymi oczekiwaniami, potrzebami, wyobrażeniami.

Opracowanie:

Monika Łyżwińska - Doradca zawodowy II  stopnia, Centrum Metodyczne Poradnictwa Zawodowego WUP Katowice

[1] Wyrazy trudne, ważne i ciekawe. Leksykon młodego czytelnika, Wydawnictwo Wiedza powszechna, Wydanie IV zmienione i poprawione, Warszawa 1987, s. 200 - 201
[2] Tamże, s. 254
[3] Por.: Bańka Augustyn: Psychologiczne doradztwo karier, Wydawnictwo PRINT-B, Poznań 2007, s.13-15
[4] Tamże, s. 13
[5] Por.: Suchar Marek: Kariera i rozwój zawodowy, Wydawca: Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr Sp. z o.o., Gdańsk 2003, s. 52
[6] Tamże, s. 53 - 56
[7] Tamże, s. 57 - 69 oraz 98 - 100