Emocje bywają często silne, gwałtowne i trudne do opanowania, bywa też że są tłumione, skrywane lub nadmiernie kontrolowane. Jedno co jest pewne to fakt, że nie możemy uniknąć emocji. Są one zawsze obecne, dlatego warto spróbować je zdefiniować.

Emocja (łac. emovere) –  to silne odczucie (świadome lub nieświadome) o charakterze pobudzenia pozytywnego (pod wpływem szczęścia, zachwytu, spełnienia) lub negatywnego (pod wpływem gniewu, odrazy, strachu). W szerszym znaczeniu, emocje (procesy emocjonalne) to procesy psychiczne, które poznaniu i czynnościom podmiotu, nadają jakość oraz określają znaczenie, jakie mają dla niego będące źródłem emocji przedmioty, zjawiska, inni ludzie, a także własna osoba czyli wartościują stymulację.

Uczucia to stany psychiczne wyrażające ustosunkowanie się człowieka do określonych zdarzeń, ludzi i innych elementów otaczającego świata, polegające na odzwierciedleniu stosunku człowieka do rzeczywistości. Czuje się coś do kogoś lub czegoś np. miłość, nienawiść. Uczucia stanowią świadomą interpretację emocji, dokonywaną na podstawie zakodowanych w pamięci człowieka wzorów kulturowych i doświadczeń oraz podyktowanej nimi oceny sytuacji.

Afekty zaś to uczucia powstające najczęściej pod wpływem silnych bodźców zewnętrznych, zwłaszcza działające nagle (gniew, złość, rozpacz, radość i strach), posiadające wyraźny komponent fizjologiczny i ograniczające racjonalność działania. Pojęcie używane niekiedy jako synonim emocji.

Nastroje to uczucia długotrwałe, o małej sile i spokojnym przebiegu (zadowolenie lub niezadowolenie, wesołość lub smutek, niepokój, tęsknota).  

Namiętności to trwałe skłonności do przeżywania różnych nastrojów i afektów w związku z określonymi celami dążeń człowieka. Namiętności mają dużą siłę pobudzającą, ukierunkowują myśli, spostrzeżenia, pamięć i inne procesy psychiczne. Są charakterystyczne dla wieku młodego, z czasem słabną choć niektóre (np. chciwość) mogą narastać.

Ze względu na wielość pojęć, które odnoszą się do stanów afektywnych, trudno o takie definicje, które nie nakładałyby się na siebie. Znakomita większość badaczy zgadza się, co do wyraźnego rozróżnienia dwóch odmiennych zjawisk:

• emocja jako względnie nietrwałe stany afektywne, o silnym zabarwieniu i wyraźnym wartościowaniu, poprzedzone jakimś wydarzeniem i ukierunkowane. Na emocje składają się trzy odrębne składniki: wyraz mimiczny, pobudzenie fizjologiczne i subiektywne doznanie;
• nastrój – o znacznie mniejszym nasileniu i długim czasie trwania (np. nostalgia, irytacja, samotność, tęsknota, dobrostan wewnętrzny).

               CECHY PROCESÓW EMOCJONALNYCH

Każdy proces emocjonalny zawiera trzy specyficzne cechy:

• znak emocji
• intensywność procesów emocjonalnych
• treść emocji.

Procesy emocjonalne wpływają w zasadniczy sposób na aktywność człowieka. Czasami mobilizują do działania, kiedy indziej działanie to utrudniają. Uczeni zajmujący się badaniami procesów emocjonalnych stwierdzili, że zmiany zachodzące pod wpływem tych procesów obejmują cały organizm.

Znak emocji

Osoby, przedmioty i zjawiska, które przyczyniają się do zaspokojenia naszych potrzeb, wywołują emocje i uczucia dodatnie. Emocje te występują w sytuacjach, gdy osiągamy zamierzony cel, a także w sytuacjach optymalnej równowagi miedzy organizmem a środowiskiem. Na ogół dążymy do przeżywania uczuć pozytywnych, mamy tendencję do zbliżania się do bodźców, które wywołują te emocje. Emocje ujemne powstają wtedy gdy procesy regulacyjne ulegają zakłóceniom. Wszystko co utrudnia lub uniemożliwia zaspokojenie naszych potrzeb, wzbudza emocje i uczucia negatywne. Uczucia negatywne wywoływane są także przez sytuacje zagrożenia. Nie zawsze powodują wtedy dezorganizację naszego zachowania, przeciwnie – mogą ułatwiać mobilizację organizmu i przeciwdziałać zachowaniom obronnym (np.: gniew prowokuje atak, lęk, ucieczkę). W różnych okresach życia te same przedmioty i zjawiska, a także zachowania innych ludzi mogą być subiektywnie odczuwane bądź jako pozytywne, bądź jako negatywne, a zatem stają się przyczyną zupełnie odmiennych stanów emocjonalnych.

Intensywność przeżywania emocji

Wynika z określonego pobudzenia ośrodkowego układu nerwowego, czyli aktywacji. W zasadzie można mówić o kontinuum aktywacji – od skrajnego podniecenia emocjonalnego, którego przejawami mogą być napad wściekłości, panika, ekstaza – do zupełnego braku podniecenia, którego przejawem może być stan śpiączki czy też głęboki sen. Wysoki czy niski poziom aktywacji nie zawsze uzewnętrznia się w zachowaniu. Wzrost podniecenia może prowadzić do wzmożonej ruchliwości, może także wywoływać stan pozornej obojętności i spokoju. Postronny obserwator nie zauważa wewnętrznego niepokoju i zwiększonej aktywności ruchowej.

Treść emocji

W toku nabywania doświadczenia indywidualnego  uczymy się świadomego odzwierciedlania przeżyć emocjonalnych, uczymy się kojarzyć określone sygnały z uruchomieniem określonych mechanizmów regulacyjnych. Tym samym uczymy się różnicować emocje w aspekcie treściowym. Niektóre bodźce łączące się z określonymi potrzebami mogą wywoływać określone stany emocjonalne. Na przykład bodźce chemiczne związane ze zmianą stopnia zawartości cukru we krwi powodują emocje głodu. Podobnie wraz z rozwojem doświadczenia uczymy się uświadamiać sobie i odzwierciedlać procesy emocjonalne wywołane specyficznie ludzkimi potrzebami, takimi jak potrzeba miłości, szacunku, władzy, sukcesu.

Żyjemy obecnie w czasach, które przyniosły nowe zasady oceny nas jako pracowników lub kandydatów na pracowników. Mierzy się nas nową miarą, nie tylko według tego, jakie mamy przygotowanie zawodowe czy wiedzę fachową, ale coraz częściej także jak dajemy sobie radę z samymi sobą i z innymi. Miarę tę stosuje się przy podejmowaniu decyzji o zwolnieniach, awansach czy przyjęciu do pracy.

Dlatego też bardzo ważnymi umiejętnościami, które potrzebne są nam  podczas poszukiwania pracy, jest  umiejętność rozpoznawania własnych stanów emocjonalnych, stopień poczucia własnej wartości niezależnie od sądów innych ludzi oraz umiejętność kontrolowania własnych stanów emocjonalnych.

Jak wynika z badań Uniwersytetu w Hajfie ludzie emocjonalnie inteligentni mają większą satysfakcję z pracy, lepiej oceniają warunki w których pracują, są bardziej przywiązani do firmy w której są zatrudnieni. Dr Galit Meisler posunął się nawet do twierdzenia, że umiejętność zarządzania emocjami będzie niedługo jednym z warunków przyjęcia do pracy.

Badacze z University of Queensland udowodnili natomiast, że osoby o wysokim emocjonalnym EQ są bardziej wydajne od innych pracowników. Lepiej potrafią się zmotywować, znają swoje cele, ograniczenia i mocne strony. Wydaje się zatem, że emocje, wbrew pokutującemu w wielu firmach przekonaniu, są w pracy elementem istotnym, a nawet mogą być cenne.

Największy medialny rozgłos inteligencja emocjonalna zawdzięcza Danielowi Golemanowi popularnemu amerykańskiemu psychologowi i publicyście naukowemu (dwukrotnie nominowanemu do nagrody Pulitzera), który opracował wzór na sukces, który składa się aż z 80 proc. EQ i tylko z 20 proc. IQ. Udowodnił tym samym, że zarządzanie emocjami jest po prostu niezbędną umiejętnością i receptą na sukces zawodowy, ale także życiowy.

Inteligencja emocjonalna, inaczej EQ [ang.] Emotional Intelligence Quotient (także EI – [ang.] Emotional Intelligence)  określa stopień umiejętności  rozpoznawania swoich własnych stanów emocjonalnych, stanów emocjonalnych innych osób oraz zdolności zarządzania własnymi emocjami i radzenia sobie z emocjami innych osób.

Kompetencje zaliczane do inteligencji emocjonalnej, to zdolności komplementarne w stosunku do inteligencji racjonalnej, rozumianej jako umiejętności czysto intelektualne, analityczne i abstrakcyjne, mierzone ilorazem inteligencji i wyrażane wskaźnikiem IQ [ang.] Intelligence Quotient.

TRZY GŁÓWNE MODELE INTELIGENCJI EMOCJONALNEJ:

Według Daniela Golemana, inteligencja emocjonalna obejmuje zdolność rozumienia siebie i własnych emocji, kierowania i kontrolowania ich, zdolność samomotywacji, empatię oraz umiejętności o charakterze społecznym.

Jack Mayer i Peter Salovey mówią o czterech obszarach tworzących inteligencję emocjonalną: spostrzeganie emocji, wspomaganie myślenia za pomocą emocji, rozumienie emocji oraz kierowanie emocjami.

Według Rauvena Bar-Ona, na inteligencję emocjonalną składa się 5 elementów: inteligencja intrapersonalna, inteligencja interpersonalna, radzenie sobie ze stresem, zdolność adaptacji oraz ogólny nastrój.

TYPOLOGIA KOMPETENCJI EMOCJONALNYCH

• KOMPETENCJE PSYCHOLOGICZNE – relacje z samym sobą;
• KOMPETENCJE SPOŁECZNE – relacje z naszymi klientami;
• KOMPETENCJE PRAKSEOLOGICZNE czyli kompetencje działania – nasz stosunek do zadań, działań, wyzwań.

KOMPETENCJE PSYCHOLOGICZNE

Samoświadomość – umiejętność rozpoznawania własnych stanów emocjonalnych, wiedza o własnych uczuciach, wartościach, preferencjach, możliwościach i ocenach intuicyjnych, czyli świadomość emocjonalna.

Samoocena – poczucie własnej wartości, wiara we własne siły, świadomość swoich możliwości, umiejętności oraz swoich ograniczeń; umiejętność doświadczania własnej osoby niezależnie od sądów innych ludzi.

Samokontrola lub Samoregulacja – zdolność świadomego reagowania na bodźce zewnętrzne i kontrolowania własnych stanów emocjonalnych; umiejętność radzenia sobie ze stresem, kształtowania własnych emocji zgodnie z samym sobą, z własnymi normami, zasadami oraz wyznawanymi wartościami.

                                  KOMPETENCJE SPOŁECZNE

Empatia – umiejętność doświadczania stanów emocjonalnych innych, uświadamianie sobie uczuć, potrzeb i wartości wyznawanych przez innych, czyli rozumienie innych, wrażliwość na odczucia innych; postawa nastawiona na pomaganie i wspieranie innych osób; zdolność odczuwania i rozumienia relacji społecznych.

Asertywność – posiadanie i wyrażanie własnego zdania oraz bezpośrednie, otwarte wyrażanie emocji, postaw oraz wyznawanych wartości w granicach nie naruszających praw
i psychicznego terytorium innych osób; zdolność obrony własnych praw w sytuacjach społecznych bez naruszania praw innych osób do ich obrony.

Perswazja – umiejętność wzbudzania u innych pożądanych zachowań i reakcji, czyli wpływania na innych; umiejętność pozyskiwania innych na rzecz porozumienia, zdolność łagodzenia konfliktów.

Przywództwo – zdolność tworzenia wizji i pobudzania ludzkiej motywacji do jej realizacji; zdolność zjednywania sobie zwolenników.

Współpraca – zdolność tworzenia więzi i współdziałania, umiejętność pracy w grupie na rzecz osiągania wspólnych celów, umiejętność zespołowego wykonywania zadań i wspólnego rozwiązywania problemów.

KOMPETENCJE PRAKSEOLOGICZNE CZYLI KOMPETENCJE  DZIAŁANIA

Motywacja – własne zaangażowanie, skłonności emocjonalne, które prowadzą do nowych celów lub ułatwiają ich osiągnięcie, czyli dążenie do osiągnięć, inicjatywa i optymizm.

Zdolności adaptacyjne – umiejętność panowania nad swoimi stanami wewnętrznymi; zdolność radzenia sobie w zmieniającym się środowisku, elastyczność w dostosowywaniu się do zmian w otoczeniu, zdolność działania i podejmowania decyzji pod wpływem stresu.

Sumienność – zdolność przyjmowania odpowiedzialności za zadania i ich wykonywanie; umiejętność czerpania zadowolenia z wykonywanych obowiązków; konsekwencja
w działaniu, w zgodzie z przyjętymi przez siebie standardami.

Analizując wskazane w trzech grupach kompetencje emocjonalne należy zastanowić się jakie kompetencje w naszym przypadku są bardziej lub mniej rozwinięte, jakie z posiadanych kompetencji będą pomocne w uzyskaniu pracy zgodnej z naszymi  oczekiwaniami. Pamiętać należy iż każdy zawód, każde stanowisko pracy, także każda firma/branża będzie posiadała inny zbiór pożądanych kluczowych kompetencji. Pomijając jednak specyficzne dla różnych branż i zawodów wymogi należy podkreślić, że w szerokim wachlarzu opisywanych stanowisk o wiele ważniejszym składnikiem recepty na sukces okazywała się inteligencja emocjonalna, niż zdolności czysto umysłowe.

Współcześnie pracodawcy dostrzegają znaczenie i wagę kompetencji miękkich, czyli umiejętności psychospołecznych dotyczących zarówno sfery osobistej, jak
i interpersonalnej. Coraz częściej możemy zauważyć, że w ogłoszeniach o pracę poza wymogami formalnymi np. ukończone studia na konkretnym kierunku, znajomość języka obcego i doświadczenie na określonym stanowisku, pojawiają się wymogi dotyczące kreatywności, komunikatywności czy elastyczności. Bardzo często to właśnie kompetencje osobiste i interpersonalne decydują o przyjęciu do pracy tego, a nie innego kandydata spośród wielu chętnych spełniających wymogi formalne. Warto poznać te najczęściej poszukiwane umiejętności.

Komunikatywność jest jedną z wielu niezbędnych w pracy umiejętności, zwłaszcza
w zawodach związanych z pracą z ludźmi. Komunikatywność to łatwość w nawiązywaniu kontaktów, umiejętność uważnego słuchania, sprawność w zakresie autoprezentacji, umiejętność radzenia sobie ze stresem w kontaktach międzyludzkich i w kontekście prezentowania siebie. Ważnym elementem jest też spójność komunikatów werbalnych (czyli naszych wypowiedzi) i niewerbalnych (zachowań, gestów, mimiki, intonacji głosu itp.).

Zdolności negocjacyjne w przypadku tej kompetencji nacisk kładziony jest jednak nie tylko na sprawnym przekonywaniu do swoich racji i wywierania wpływu, ale też znajdowania kompromisów czy poszukiwania optymalnych rozwiązań, elastyczności w działaniu oraz w prowadzeniu rozmów.

Kreatywność to umiejętność wychodzenia poza schematy, znajdowanie nieszablonowych rozwiązań, twórcze podejście do problemów i ich rozwiązywania.

Umiejętność współpracy to cecha szczególnie ważna w przypadku pracy w zespole - co przy dzisiejszej organizacji pracy jest bardzo często konieczne. Na tę kompetencję składają się: otwartość, elastyczność, konstruktywny styl rozwiązywania konfliktów, asertywność, tolerancja i kultura osobista.

Asertywność polega na głębokim i autentycznym szacunku względem siebie i innych ludzi, partnerskiej postawie, a także na mądrym dbaniu o interesy własne, jednak pamiętając i cały czas mając na uwadze także dobro innych i całego zespołu. To umiejętność dania sobie prawa do świadomej decyzji, czy chcemy zgodzić się na wzięcie odpowiedzialności za wykonanie jakiegoś zobowiązania.

Inicjatywa czyli wszystko to, co przeczy bierności. Inicjatywa to także umiejętność dostrzegania oczekiwań pracodawcy czy przełożonego i wychodzenie im naprzeciw. Bierny pracownik, nawet najbardziej pracowity i sumienny, nie zrobi niczego, co wykracza poza jasno określone instrukcje i ściśle wytyczone obowiązki, w związku z tym w obliczu problemu czy nieoczekiwanej sytuacji nie będzie umiał adekwatnie zareagować.

Zarządzanie sobą w czasie, to kolejna bardzo cenna kompetencja. Pod terminem zarządzanie sobą kryje się umiejętność dobrego planowania, przewidywania kolejnych zdarzeń, oceny sytuacji, wykonywania kilku zadań równolegle w czasie, a także zdolność do realnej oceny własnych możliwości, radzenia sobie ze stresem w pracy dzięki samoorganizacji.

 Zdolności adaptacyjne - nowe technologie, produkty, coraz większe i bardziej zróżnicowane wymagania odbiorców produktów i usług, a także nierzadko wymagana w pracy mobilność czasowa i terytorialna wymagają od pracownika zdolności adaptacyjnych, tzn. szybkiego dostosowania się do zmiany oraz umiejętności sprawnego działania w niestabilnym bądź szybko zmieniającym się otoczeniu.

Elastyczność, otwartość na naukę -  dzięki niej stajemy się otwarci na nowe doświadczenia, chcemy się dokształcać, poszerzać swoją wiedzę i wachlarz umiejętności.

Inteligencja emocjonalna - pracownik, który potrafi zrozumieć swoje i cudze uczucia, określić stan emocjonalny, w którym znajduje się on i jego współpracownicy i na podstawie tej wiedzy reaguje na pojawiające się w firmie problemy czy sytuacje trudne jest wielce pożądany. Wiele zachodnich firm podczas rekrutacji nowych pracowników inteligencję emocjonalną (EQ) stawia wyżej niż iloraz inteligencji (IQ) kandydata, a nawet jego osiągnięcia naukowe. Dzieje się tak dlatego, że - jak udowodniły liczne badania - to właśnie inteligencja emocjonalna w największym stopniu decyduje o sukcesie w życiu - zarówno na polu prywatnym, jak i zawodowym.

Podsumowując: emocje są naturalną reakcją organizmu na dane zdarzenie, więc nie da się ich nauczyć w sposób książkowy. Można jednak zarządzać nimi tak, aby stanowiły rozsądne narzędzie w pracy, jak i podczas poszukiwania pracy. Dogłębne zrozumienie naszych emocji, ich przyczyn i składników, pozwala łatwiej dobrać nam metody ułatwiające panowanie nad nimi. Trening powinien polegać na poznawaniu metod rozładowania pewnych emocji bądź wywoływania ich.

Okazuje się, że sukces (bądź jego brak) zależy właśnie od stopnia wykorzystania naszej mądrości ukrytej w emocjach, czyli od inteligencji emocjonalnej. Podnoszenie własnych umiejętności emocjonalnych wywiera wpływ na wszystkie aspekty naszego życia, ponieważ nabywane kompetencje mają charakter wszechstronny.

Opracowanie:
Iwona Szostakowska
Centrum Metodyczne Poradnictwa Zawodowego

Artykuł powstał w oparciu o analizę:

• D. Goleman, Inteligencja emocjonalna, Poznań 1997;
• D. Goleman, Inteligencja emocjonalna w praktyce, Poznań 1999;
• M. Krokowski, P. Rydzewski, Zarządzanie emocjami. Inteligencja emocjonalna. Vademecum użytkownika, Łódź 2008;
• M.Suchar, Kariera i rozwój zawodowy, Gdańsk 2003;
• K.Hogan, Sztuka porozumiewania, Warszawa2000;
• A. Jankowska, Jak skutecznie szukać pracy?, Warszawa 2012;
• C.H. Beck. Rekrutacja i selekcja personelu, Warszawa 2005;
• E. Aronson, T.D. Wilson,R.M. Akert, Psychologia społeczna serce i umysł, Poznań 1997
• www.praca.wp.pl
• www.inteligencjaemocjonalna.com
• www.kadry.nf.pl